Η Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική
Κείμενο: π. Γεωργίου Μεταλληνού
Επ. Καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών
Η Κεφαλληνία,
"τόπος ιδιότυπος και πολιτισμένος", είναι ένα "απέραντο μουσείο εκκλησιαστικής
τέχνης" (Ντ. Κονόμος). Ιδιοτυπίες της κεφαλληνιακής ναοδομίας διακρίνονται στα
τέμπλα, τους άμβωνες, τα στασίδια, τους θρόνους, τις ουρανίες κ.τ.λ.
Αναπότρεπτες ήσαν φυσικά οι ξένες επιδράσεις (δυτικές) όχι μόνο στις
αρχιτεκτονικές μορφές, αλλά και στο διάκοσμο των ναών. Εξωτερικά εμφανίζονται
μοτίβα ενός λιτού μπαρόκ (στις θύρες και τα παράθυρα), ενώ εσωτερικά δεσπόζει
υψηλή αισθητική στην αγιογραφία, την ξυλογλυπτική, τη χρυσωτική, την ασημουργία,
με φανερή σφραγίδα της βυζαντινοκρητικής νοοτροπίας. Τον 19ο αι. εμφανίζονται στοιχεία νεοκλασικά, ενώ μετά την καταστροφή του 1953, παρά την επικράτηση πρακτικών λύσεων, αυξάνουν αισθητά οι παραδοσιακές αναζητήσεις σε όλους τους χώρους της εκκλησιαστικής τέχνης. Οι Κεφαλονίτες άλλωστε, δείχνουν μόνιμη ευαισθησία για την διατήρηση της καλλιτεχνικής ταυτότητάς τους, σε σημείο που αυτές οι μορφές μπαρόκ "να αλλάζουν κλίμακα για να προσαρμόζονται στην ελληνική αντίληψη του μέτρου" (Δ. Ζήβας). Ιχνη της βυζαντινής κληρονομιάς σώζονται στο νησί, όπως λ.χ. η τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική του Φισκάρδου, διάφορα κτίσματα στο εσωτερικό του Κάστρου Αγ. Γεωργίου, τα ερείπια της μονής των Αγ. Φανέντων (Σάμη) κ.α. Από το 1204 διακόπηκε η βυζαντινή παράδοση. Η ξενοκρατία θα διαρκέσει ως το 1864 (Ένωση με την Ελλάδα).
Μετά
το 1669 (άλωση της Κρήτης από τους Οθωμανούς) κύματα Κρητών προσφύγων
καταφεύγουν στην Κεφαλληνία, συντελώντας στην ανανέωση του πολιτισμού και της
εκκλησιαστικής τέχνης. Ένας μεγάλος αριθμός ναών κτίσθηκε για τη στέγαση των
πολλών εικόνων που έφεραν οι πρόσφυγες από τις πατρίδες τους. Έτσι, τον 18ο αι.,
οι ορθόδοξοι και δυτικοί ναοί της νήσου ανέρχονται στους 340 (χωρίς τα
εξωκκλήσια και παρεκκλήσια). Από άποψη νομικής υποστάσεως, διαμορφώθηκαν στην
Ενετοκρατία τρεις κατηγορίες ναών: οι ιδιόκτητοι ή πατρωνικοί, οι δημόσιοι και
οι συναδελφικοί (ενοριακοί). Η χρησιμοποίηση του ναού ως τόπου ταφής συντελούσε
στο να κτίζονται εκκλησίες όχι μόνο από εκκλησιαστικά πρόσωπα, αλλά και
αρχοντικές οικογένειες, στις πόλεις και την ύπαιθρο. Στην Κεφαλληνία είναι
γνωστός μόνο ένας συντεχνιακός ναός στο Ληξούρι ( ΄Αγιος Ιωάννης Θεολόγος, των
υποδηματοποιών).Τα Καμπαναριά
Η "επτανησιακή βασιλική", μονόκλιτη και ξυλόστεγη, με την κόγχη του ιερού εσωτερικά ημικυκλική και συχνές αποκλίσεις από τον προσανατολισμό στην ανατολή, επικρατεί και σήμερα στην κεφαλληνιακή ναοδομία. Συνήθως, κυρία είσοδος στην πράξη είναι η βόρεια ή η μεσημβρινή και δευτερέυουσα η δυτική. Ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία έχουν τα καμπαναριά (κωδονοστάσια), διακρινόμενα σε απλά ("φράγκικα") και πυργωτά ('βενετσιάνικα"), συνήθως με σφαιρική και όχι κωνική "στέψη" (τρούλο).
Στα μοναστήρια
τα καμπαναριά λειτουργούν και σήμερα ως πυλώνες εισόδου. Τα πυργωτά είναι σε
αρμονική σύνθεση με το ναό, αλλ' αποσπασμένα απ' αυτόν - τα απλά συνδέονται
άμεσα μαζί του. Τα περισσότερα είναι εξαιρετικής κατασκευής, π.χ. της Μονής του
Αγίου Γερασίμου, της Παναγίας "Ρακατζή" και του Αγίου Σπυρίδωνος Αργοστολίου,
του Αγίου Γερασίμου στο Ληξούρι κ.α. Μεγάλη ανάπτυξη έλαβε η εκκλησιαστική ξυλογλυπτική από τα μέσα του 17 ου αι. (Κρήτες τεχνίτες): Τα παλιότερα τέμπλα, δικτυωτά και μη, έχουν ως κύριο διακοσμητικό θέμα φυλλώματα. Σ' αυτά εικονίζονται ο Χριστός, Απόστολοι, ʼγγελοι, αλλά και ζώα, άγρια και ήμερα, αετοί, γοργόνες, δράκοντες κ.τλ.
Μεγάλη ανάπτυξη έλαβε στην Κεφαλληνία η "μνημειακή ζωγραφική" (ψηφιδωτά και τοιχογραφίες). Αρχαία δείγματα, βέβαια δεν σώθηκαν, εκτός από ένα του 12ου αιώνα. Είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στην Κοντογενάδα Παλλικής. (Μαρ. Θεοχάρη). Τα δείγματα όμως πυκνώνουν από τον 16ο αι. (Μονή Ταξιαρχών Μηλαπιδιάς, Ναός Φανερωμένης στο Κάστρο κ.α. Είναι εμφανής η ανάμειξη υστεροβυζαντινών και υστερογοτθικών στοιχείων. Από τον 17ο αιώνα διαμορφώνονται δύο ρεύματα, ένα βυζαντινό - παραδοσιακό και ένα λαϊκότροπο.
Δημοσίευση: απόσμασμα από το άρθρο "Η Χριστιανική Κεφαλονιά" στο Ειδικό Ένθετο Αφιέρωμα της εφημερίδας "Καθημερινή" (Δεκέμβριος 1995) με τίτλο: Κεφαλονιά - Το νησί των Αντιθέσεων.
